Ashabü'l-feraiz (miras)
Islâm miras hukukunda belirli pay sahibi mirasçılar. Ferâiz'in
tekili olan farîza, belirli pay demektir. Mirastaki payları tek tek
belirlenen mirasçılara, belirli pay sahibi mirasçılar
anlamında bu isim verilmiştir. Bu gruba giren mirasçılar
onbir olup, değişik durumlara göre bunlar için kırk pay
durumu (hâl) söz konusudur. Kitap, sünnet ve icma ile belirlenen bu
onbir mirasçı ve paylarının dayandığı
deliller şunlardır:
Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulur:
"Allah size (miras hükümlerini şöylece) emir ve tavsiye
eder: Çocuklarınız hakkında, erkeğe iki dişinin
payı vardır. Kızlar ikiden fazla ise, mirasın üçte
ikisi onlarındır. Kız bir tane ise mirasın
yarısı onundur. Ölenin çocuğu (oğul veya kız)
varsa, ana ve babadan herbirine terikenin altıda biri verilir.
Ölenin çocuğu olmayıp da ona ana ve babası mirasçı
olduysa, üçte biri anasınındır. Ölenin erkek veya kız
kardeşleri varsa, terikenin yine altıda biri
anasınındır. Bu hükümler, miras bırakanın
yapacağı vasiyetin infazından veya borcun ödenmesinden
sonradır. Siz babalarınızdan ve
oğullarınızdan hangisinin yarar bakımından size
daha yakın olduğunu bilmezsiniz. Bu hükümler Allah'tan birer
farîzadır. Şüphesiz Allah her, şeyi bilicidir, tam hüküm
ve hikmet sahibidir. " (en-Nisâ, 4/11).
"Karılarınızın çocuğu yoksa terikenin
yarısı sizindir. Eğer onların çocuğu varsa, size
terikesinden (düşecek hisse) dörtte birdir. Bu da, onların
yapacağı vasıyetin veya borcun ifasından
sonradır. Eğer çocuğunuz yoksa,
bıraktığınızdan dörtte biri onların
(karılarınızın) dır. Şayet çocuğunuz
varsa, terikenizden sekizde biri yine onlarındır. Bu da,
yapacağınız vasiyetin veya borcun ödenmesinden sonradır.
Eğer mirası aranan erkek veya kadın, çocuğu ve
babası olmayan bir kimse olur ve onun (ana bir) erkek veya kız
kardeşi bulunursa, bunlardan her birinin hissesi altıda birdir.
Eğer ona bir erkek veya kız kardeşlerin sayısı
birden fazla ise, onlar üçte biri zarara uğratılmaksızın
oralarında eşit olarak taksim ederler. Bu hükümler yapılan
vasiyetin ve varsa borcun ödenmesinden sonradır. Bu emirler size
Allah'tan bir vasiyettir. A!!ah her Şeyi bilen, ve
yarattıklarına çok yumuşak davranandır" (Nisâ,
4/12)
"Işte bunlar Allah'ın hükümleridir. Kim Allah'a ve
Peygamberi'ne itaat ederse, Allah onu altından ırmaklar akan
Cennetlere koyar ki onlar orada ebedî kalıcıdırlar. Bu, en
büyük bir kurtuluştur" (en-Nisâ, 4/13).
"Kim de Allah'a ve Peygamber'ine isyan eder, Allah'ın
sınırlarını açarsa, onu da -içinde daimi kalıcı
olarak ateşe koyar. Onun için küçültücü bir azap vardır"
(en-Nisâ, 4/14).
"Habibim, senden fetva isterler. De ki: " Âllah, babası
ve çocuğu olmayanın mirası hakkındaki hükmünü
şöylece açıklar: Eğer çocuğu ve babası olmayan
bir erkek ölür, geride (ana-baba bir veya baba bir) bir tek kız
kardeşi kalırsa mirasın yarısı onundur. Eğer
mirasçı erkek kardeş ise, çocuksuz (ve babasız) ölen kız
kardeşinin bıraktığının tamamını
alır. Eğer aynı şartlarla kalan kız kardeş,
iki veya daha fazla ise, erkek kardeşinin
bıraktığının üçte ikisi onlarındır.
Eğer erkek ve kız kardeşler birlikte mirasçı
olmuşlarsa, erkeğin hissesi iki dişinin hissesi
kadardır. Allah size, yanılırsınız diye, hükümlerini
açıklıyor. A!/ah, her şeyi hakkıyla bilendir"
(el-Mâide, 5/176).
"Hısımlar Allah'ın kitabınca birbirine daha
yakındırlar. Allah, her şeyi hakkıyla bilendir"
(el-Enfâl, 8/75).
"Ana-baba ile yakın hısımların
bıraktıklarından erkeklere, ana-baba ile yakın
hısımların bıraktıklarından kadınlara,
azından da çoğundan da farz kılınmış birer
hisse vardır" (en-Nisâ, 4/7).
Hz. Peygamber'in mirasla ilgili bazı hadisleri de şöyledir:
"Ferâiz (miras) ilmini öğreniniz ve öğretiniz.
Çünkü ferâiz, ilmin yarısıdır" (Buhârî, Ferâiz,
2; Ebû Dâvud, Ferâiz, 1; Tirmizî, Ferâiz, 2)
"Miras hisselerini sahiplerine verin. Kalan miktar, en yakın
erkek hısımındır" (Buhârî, Ferâiz, 5, 7, 9-10;
Müslim, Ferâiz, 2-3; Tirmizî, Ferâiz, 8)
Ibn Mes'ud (r.a.)'dan rivayet göre:
"Hz. Peygamber bir kız, oğlu kızı ve kız
kardeş ile birlikte mirasçı olunca; kıza yarım
hisseyi, oğul kızına üçte ikiyi tamamlamak için altıda
biri, kız kardeşe de geri kalanı hükmetmiştir"
(Buhârî, Ferâiz, 8, 12; Tirmizî, Ferâiz, 4; Ibn Mâce, Ferâiz, 2).
"Kız kardeşleri, kızlarla birlikte olunca asabe
yapınız" (Buhârî, Ferâiz, 12; Dârimî, Ferâiz, 4).
"Ibn Büreyde şöyle demiştir: Peygamber (s.a.s.) nineye
yanında anne olmadığı zaman altıda bir
vermiştir" (Ibn Mâce, Ferâiz, 4).
Bazı miras hükümleri de icma deliline dayanır. Ana-baba bir
kız kardeş bulunmayınca, baba bir kız kardeşin
onun yerine geçeceği prensibi gibi.
Delillerde yer alan mirasçıların payları şöyledir:
A. Koca (Zevc) 1- Koca, ölenin (karının) çocukları
veya oğlunun... oğlu veya kızı ile birlikte mirasçı
olduğunda, terikenin dörtte birini alır. Ölenin kızından
fürûu burada dikkate alınmaz.
2-Bunlar bulunmadığında yarısını
alır.
B. Karı (Zevce) 1- Karı, ölen kocasının
çocukları veya oğlunun... oğlu veya kızı ile
birlikte bulunduğunda sekizde bir alır.
2- Bunlar bulunmadığında dörtte bir alır.
Eş (zevce) birden fazla ise her iki durumda belirlenen payı
aralarında eşit olarak paylaşırlar.
C. Baba 1- Baba, ölenin oğlu veya oğlunun erkek fürûu
ile birlikte bulunduğunda altıda bir alır.
2-Ölenin kızı veya oğlunun kızı yahut
oğlunun... oğlunun kızı ile birlikte
bulunduğunda altıda bir ve ilâve olarak asabe* sıfatıyla
ashabü'l-ferâizden artanı alır.
3-Bu iki grup mirasçı bulunmadığından asabe
olur. Başka mirasçı yoksa terikenin tamamını, varsa
bunlardan artanı alır.
D. Anne
1- Ölenin çocukları veya oğlunun... oğlu veya
kızı, yahut ölenin birden fazla erkek veya kız
kardeşiyle birlikte bulunduğunda altıda bir alır.
2-Ölenin babası ve eşi ile birlikte bulunduğunda
eşten artanın üçte birini alır. Bu durumda baba asabe
olarak geriye kalanı alır.
3-Bu iki grup mirasçı bulunmadığında bütün
terikenin üçte birini alır.
E. Dede Burada ashabü'l-ferâiz olarak pay sahibi olan dede, ölenin
babasının babası veya onun babasıdır. Buna
sahih dede (cedd-i sahih) denir. Annenin babası gibi ölen ile arasına
kadın giren dedeye ise fasit dede denir ve miras hukuku
bakımından zevi'l-erhâm* grubu içinde yer alır.
Baba sağl olmayınca dede onun yerine geçer. Buna göre
dedenin dört hâli vardır. Ilk üç hâli babanınki ile
aynıdır. Dördüncü hâl, babanın sağl olması
hâli olup, bu durumda dede mirasçı olamaz.
F-Kız
1- Ölenin oğlu olmayıp da bir kızı varsa
terikenin yarısını alır.
2-Aynı durumda iki veya daha fazla kız varsa, üçte ikiyi
aralarında paylaşırlar.
3-Ölenin oğlu varsa asabe (bigayrıhi asabe) olur. Ashabü'l-ferâiz'den
artanı oğul iki, kız bir hisse almak üzere paylaşırlar.
G. Oğulun Kızı Ölenin kızı bulunmayınca
oğlunun kızı onun yerine geçer.
1-Ölenin oğlu veya kızı bulunmaz da, oğlunun...
bir tane kızı olursa terikenin yarısını
alır.
2-Aynı durumdaki oğulun kızı birden fazla ise,
üçte ikiyi aralarında eşit olarak paylaşırlar.
3-Ölenin oğlu bulunmaz ve oğlunun kızı ölenin bir
kızı ile birlikte bulunursa altıda bir alır.
4-Aynı durumda ölenin birden fazla kızı varsa
oğulun kızı mirasçı olamaz.
5-Ölenin oğlu olmayıp da, onun oğul ve
kızları beraber bulundukları takdirde, müşterek asabe
olurlar ve ashabü'-ferâiz'den artanı ikili-birli
paylaşırlar.
6-Oğlun kızları oğul ile birleştiklerinde
mirasçı olamazlar.
H.Ana-Baba Bir Kız Kardeş
1-Bir tane ise terikenin yarısını alır.
2-Iki veya daha çok ise üçte ikiyi paylaşırlar.
3-Ölenin ana-baba bir kız kardeşi aynı durumdaki erkek
kardeşiyle birlikte bulunurlarsa, müşterek asabe olurlar ve
ashabü'l-ferâiz'den artanı ikili-birli paylaşırlar.
4-Ölenin kızı, oğlunun kızı ve
oğlunun.... oğlunun kızı ile birlikte bulunurlarsa
asabe olup kalanı alırlar.
5-Ölenin oğlu, oğlun oğlu, babası veya sahih
dedesi ile birlikte bulunurlarsa mirasçı olamazlar.
Baba Bir Kız Kardeş
Ana-baba bir kız kardeş bulunmazsa baba bir kız
kardeş onun yerini alır.
1-Bu durumdaki kız kardeş bir tane ise, terikenin
yarısını alır.
2-Birden fazla iseler, üçte ikiyi eşit olarak
paylaşırlar.
3-Bu durumdaki kız kardeş bir tane ana-baba bir kız
kardeşle birlikte bulunurlarsa altıda bir alır.
4-Ana-baba bir kız kardeş birden fazla ise baba bir kız
kardeş mirasçı olamaz.
5-Baba bir kız kardeş baba bir erkek kardeşle birlikte
bulunursa, müşterek asabe olurlar, kalanı ikili-birli
paylaşırlar.
6-Ölenin kızı veya oğlunun kızı ile birlikte
bulunursa asabe olur ve kalanı alır.
7-Ölenin oğlu, oğlunun oğlu..., babası, dedesi,
ana-baba bir erkek kardeşleri, asabe olan ana-baba bir kız
kardeşleriyle beraber bulunurlarsa mirasçı olamazlar.
Ana Bir Kardeşler
1-Bir tane ise altıda bir alır.
2-Birden fazla iseler, terikenin üçte birini erkek-kadın
ayırımı yapmaksızın eşit olarak
paylaşırlar.
3-Ölenin oğlu kızı, oğlunun oğlu veya
kızı, babası, dedesi ile birlikte bulunurlarsa mirasçı
olamazlar.
K.Nine
Buradaki nineden maksat, araya fasit dede girmeyen, anne veya baba
tarafından büyük annedir. Babanın annesi veya onun annesi,
annenin annesi veya onun annesi gibi ki, bunlara sahih nine denir. Araya
fasit dede girmesi hâlinde, ondan sonraki nineye fasit nine denir.
Ölenin annesinin babasının annesi gibi. Bunlar miras hukuku
bakımından zevi'l-erhâm içinde yer alırlar.
1-Sahih nineler mirasçı oldukları durumlarda altıda bir
alırlar. Nine birden fazla ise bunu eşit olarak
paylaşırlar.
2-Nine ana ile beraber bulunursa veya baba ve dededen nineler baba veya
dede ile birlikte bulunurlarsa mirasçı olamazlar. Keza yakın
derecedeki nine uzak olanı mirastan düşürür. (el-Cassâs,
Ahkâmü'l-Kur'an; Ibnü'l-Arabî, Ahkâmü'l-Kur'an; Ibn Kesîr,
Te,fsîru'l-Kur'anı'l-Azîm, miras ayetlerinin tefsiri; Ibn Rüşd,
Bidâyetü'l-Müctehid, II, 322-329; Ibnü'l-Hümâm, Fethu'l-Kadîr, IV,
39 vd.; el-Mevsılî, el-Ihtiyâr, V, 85-86 vd.; Seyyid Şerif
el-Cürcâni, Şerhu's-Sirâciyye, s. 3-4, vd.; el-Kâsânî, Bedayıu's
Sanâyi', III, 99; Fetâvâ'l-Hindiyye, I, 353; Bilmen, Hukuk, Islâmiyye
ve Istılâhâtı Fıkhıyye Kâmusu, Istanbul 1951, IV,
507-535; Ebû Zehra, Ahkâmü't-Tarikât ve'l-Mevârîs, Kahire, (t.y.) s.
121-180; Hamdi Döndüren, Delilleriyle Islâm Hukuku, Şahıs,
Âile ve Çözümlü Miras, Istanbul 1983, s. 417-491)
e-posta adresimize mail atabilirsiniz.